Sơ lược về kiến trúc chùa Việt và điêu khắc tượng phật
Chùa Việt là một thực thể kiến trúc gắn liền với đời sống của người Việt. Trở thành một tâm thức Việt dẫu lịch sử có biến động thịnh hay suy. Cho đến ngày nay, người ta khó có thể hình dung về một ngôi chùa Việt thủa ban đầu. Nhưng dường như tâm thức Việt về đạo Phật cổ xưa vẫn ẩn hiện trong tác phẩm tạo hình điêu khắc Phật giáo Việt Nam. Do đó nghiên cứu về nghệ thuật điêu khắc Phật giáo có thể bổ sung những nguồn tư liệu hữu ích cho việc nghiên cứu kiến trúc và ngược lại.
Có thể thấy rằng kiến trúc chùa và điêu khắc tượng Phật trong nghệ thuật Phật giáo Việt Nam phát triển song hành. Quy mô và hình thức bài trí tượng Phật như thế nào thì kiến trúc điện Phật sẽ được phát triển theo hướng đó. Nếu chùa nhỏ, thì tượng thờ cũng ít, kích thước tượng cũng bé. Nếu ngôi chùa lớn, số lượng tượng thường là nhiều, kích thước tượng cũng to lớn. Ngoài ra, hoàn cảnh xã hội cũng như vị thế của người hưng công vô cùng quan trọng để quyết định vị thế và quy mô của ngôi chùa. Thời Lý – Trần người ta chia chùa ra làm ba loại: Đại danh lam, Trung danh lam và Tiểu danh lam.
Đại danh lam và Trung danh lam thường là những ngôi chùa lớn có vị thế quốc gia. Hoặc do hoàng tộc và các vị quyền cao chức trọng trong triều đình đứng ra hưng công xây dựng. Còn tiểu danh lam có thể hình dung là một ngôi chùa làng để cho các tín đồ Phật giáo giới bình dân đi lễ. Tuy nhiên có lẽ không phải cứ đại danh lam là kiến trúc ngôi chùa sẽ được xây thật lớn.
Ví dụ như ngôi chùa Diên Hựu ở Thăng Long, trong mô tả của kinh sách, ngôi chùa này là ngôi chùa Hoàng gia với rất nhiều các công trình kiến trúc phụ trợ. Nhưng Quan Âm ở các điện thờ lại có kích thước rất vừa chứ không quá đồ sộ. Chúng ta không thể chắc chắn kiến trúc xưa của ngôi chùa thời Lý xây năm 1049 như thế nào. Nhưng việc dựng lầu Quan Âm trên một cái trụ lớn là hình mẫu từ một di tích khác. Các nhà nghiên cứu cho đây là một phần sót lại của di tích kiến trúc xưa.
Kiến trúc chùa và điện Phật ở Bắc Bộ
Những dấu tích cụ thể về kiến trúc chùa Việt hiện còn đến ngày nay có lẽ là khiến trúc chùa của thời Lý cách ngày nay khoảng hơn 1000 năm. Một số ngôi chùa nằm trong hệ thống chùa Tứ Pháp điển hình là chùa Dâu cũng cho ít nhiều gọi ý về mô hình của một kiến trúc tôn giáo trước thế kỷ 10. Các điêu khắc hiện còn như điêu khắc tượng A Di Đà phật tích, Ngô Xá, Hoàng Kim hay tượng Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện có kích thước khá tương đương nhau.
Qua hàng loạt các di tích thời Lý với hệ thống tượng ít ỏi đó ta có thể rút ra về một kiểu thức mặt bằng và lối bài trí điêu khắc đặc trưngd cho giai đoạn này. Đó là dù công trình kiến trúc có thuộc vào hàng đại danh lam, trung danh lam, tiểu danh lam. Kiến trúc trọng tâm của ngôi chùa đều có dạng mặt bằng gần vuông mỗi chiều khoảng 9-10m được bó vỉa bằng đá tảng tôn cao. Trên mặt bằng trung tâm này, người ta có thể dựng điện Phật. Điển hình là tháp Phật Tích, tháp Chương Sơn, tháp Tường Long, tháp Long Đọi…
Các chùa như chùa Bà Tấm, chùa Hương Lãng, chùa Linh Xứng, chùa Diên Hựu… Trong lòng ngôi tháp đó hoặc nội thất trung tâm công trình kiến trúc gỗ đó thường chỉ toạ lạc một vị thần chủ. Theo các ghi chép của lịch sử Phật giáo thì vị Phật này có thể là Như Lai Đa Bảo, Phật A Di Đà hoặc Quan Âm. Xung quanh điện Phật trung tâm này, người ta xây dựng các công trình kiến trúc phụ trợ và tuỳ theo địa thế của từng khu danh lam mà mặt bằng kiến trúc được thể hiện ra như thế nào.
Các ngôi chùa như chùa Phật Tích, chùa Dạm thì nương theo các cấp bậc của đồi núi thấp để xây dựng các công trình. Chùa Long Đọi, Tường Long lại chọn địa thế khá cao để toạ lạc và khán viễn phong cảnh kỳ tú. Ngoài các pho tượng chiếm vị trí thần chủ kể trên thì ngôi chùa thời Lý còn có sự hiện diện của hệ thống tượng Kim Cương.
Các tượng này có thể là tượng tròn. Cũng có thể là phù điêu được chạm khắc gắn liền với ngôi tháp đá trung tâm. Các vị này với chức năng hộ pháp. Bảo vệ giáo lý nhà Phật nên thường được đặt hai bên cửa mỗi mặt tháp quay về bốn hướng. Ngôi chùa đặc biệt nhất trong số các ngôi chùa kể trên là chùa Phật Tích. Còn có thêm một hàng thú 10 con. Chia đều bày hai bên trục đường thần đạo theo vị trí ngang mà không phải đặt dọc theo đường thần đạo. Kiểu điêu khắc kiến trúc lăng mộ của các thế kỷ sau.
Hình thức tượng thú này cũng tìm thấy ở một số di tích thời Lý khác như chùa Ngô Xá. Hay chùa Thông thời Trần sau này. Chỉ có một con sư tử có kích thước bé hơn so với những con thú ngự trên toà sen hình hộp kể trên. Phải chăng, sau chùa Phật tích hình tượng các con thú chầu này không còn được chạm khắc độc lập nữa. Nó gắn liền với các thềm bậc của các công trình kiến trúc. Và tồn tại bền lâu trong lịch sử chùa Việt.
Đến thời Trần cũng như thời Lý việc hình dung cụ thể ngôi chùa Trần còn rất nhiều khó khăn. Bởi còn sót lại ít ỏi dấu tích kiến trúc và điêu khắc. Tuy nhiên kiến trúc chùa và tháp dường như đã được phân định một cách khá rõ ràng. Ngôi tháp không còn chiếm vị trí trung tâm của ngôi chùa nữa.
Chúng trở thành các ngôi tháp biểu tượng đặt ở phía trước toàn bộ điện Phật. Như Chùa tháp Phổ Minh, tháp Bình Sơn chùa Vĩnh Khánh. Điện Phật trung tâm thường là kiến trúc gỗ toạ lạc phía sau. Những di tích ở giai đoạn này chiếm chủ yếu là ngôi chùa không có tháp. Có thể kể đến như chùa Thái Lạc, chùa Bối Khê, chùa Xuân Lũng, chùa Hào Xá, chùa Ngọc Đình,…
Các điện Phật trong chùa thời Trần có đặc điểm chung. Các điện này được đánh dấu bởi một di vật độc đáo gây nhiều tranh cãi, bàn luận. Đó là chiếc bệ đá hoa sen hình hộp hay chiếc nhang án đá. Di vật đá có kích thước khá lớn này nằm ở vị trí sát phần trong của gian giữa. Nó cho thấy điện Phật thời Trần cũng không lớn hơn thời Lý là bao nhiêu. Mặc dầu tổng thể quy mô kiến trúc ngôi chùa Lý Trần là rất rộng lớn.
Nền chùa có lẽ lấy theo kích thước mặt bằng gần vuông của ngôi tháp trung tâm thời Lý. Được kè tôn cao so với mặt đất là 70 – 120cm. Bó vỉa bằng đá khối hoặc gạch, mỗi cạnh khoảng từ 9-12m. Trong kiến trúc ấy, bệ đá hoa sen hình hộp kể trên toạ lạc thật trang trọng đẹp đẽ. Đưa đến những phỏng đoán về hệ thống tượng Phật của thời Trần cũng không đông đảo hơn thời Lý. Các công trình nghiên cứu đã chứng minh tác phẩm chạm khắc đá không phải là bệ tượng. Với dẫn chứng rằng các dòng chữ được ghi trên đó là Thạch Bàn ở chùa Bối Khê.
Điện Phật thời Trần không có tượng mà được thờ bằng tranh. Tuy nhiên nếu soi chiếu lại hình thức thờ tự sau này đặc biệt từ thời Mạc trở đi. Chúng tôi cho rằng, di vật này phải là chiếc bệ tượng. Chiều dài của nó đủ cho một bộ tượng Tam thế toạ lạc. Giả thiết này cũng không phải là hoàn toàn mới so với các học giả nghiên cứu về chùa Việt. Nhưng chúng tôi cũng ngờ rằng dòng chữ “Phật Thạch Bàn” kể trên là bàn đá đặt để tượng Phật. Bởi thể loại này có chút ít khác biệt so với các dạng hương án nói chung.
Ngoài ra, cũng có một giả thuyết khác được đưa ra về hệ thống tượng Phật trong các ngôi chùa thời Trần, đó là do hệ thống điêu khắc đá thời Lý đã rất hoàn thiện, nên thời Trần, người ta không tạc thêm pho tượng đá nào nữa mà thay vào đó họ đúc các tượng Phật bằng đồng, tạc bằng gỗ. Ngày nay dù không tìm thấy bất cứ pho tượng đồng nào của giai đoạn này. Nhưng thư tịch ghi lại về việc đúc tượng thời Trần khá nhiều.
Điển hình là tượng Di Lặc chùa Quỳnh Lâm. Theo văn bia năm 1324 Hoàng tộc nhà Trần đã quyên đồng để đúc tượng Di Lặc cao 6 trượng. Đến nay các tượng đồng này không còn dấu vết có lẽ do lịch sử chiến tranh của người Việt. Thế kỷ 14, với cuộc xâm lược tàn độc của nhà Minh, đã phá tượng, đập bia, đốt chùa. Tượng đồng có thể đã bị đem đi đúc vũ khí. Do đó nhiều ngôi chùa thời Trần không còn tượng. Và những chiếc bệ đá trung tâm còn trơ lại như một dấu tích.
